Wspólnota Gruntowa w Olsztynie tel.: 734-995-161; 607-092-267
ul. Kühna 20, 42-256 Olsztyn
Sokole Góry to największy rezerwat przyrody znajdujący się na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.
Nazwa nadana przez miejscową ludność pozwala sądzić, że na wzgórzach tych były kiedyś gniazda sokołów. Do niedawna zamieszkiwały go również rzadkie w Polsce puchacze, o czym świadczy, m.in. nazwa skały Puchacz stanowiącej wschodni kraniec Sokolich Gór.
Sokole Góry składają się z dziesięciu kopulastych wzniesień i skalistych masywów, tworzących rodzaj gniazda górskiego, wzniesionego przeciętnie z ok. 100 m nad okoliczny teren (ok. 400 m n.p.m.).
Z zachodu na wschód idą kolejno:
W Sokolich Górach znajduje się kilkanaście jaskiń, z których najsłynniejsze to jaskinie: Maurycego, Pod Sokolą Górą, Studnisko, Olsztyńska, Wszystkich Świętych i Koralowa.
Wyższe partie rezerwatu to naturalny las bukowy. Pojedyncze drzewa modrzewia polskiego osiągają wiek 150 lat. W poszyciu i runie rosną storczyki (gniennik leśny, żłobik koralowy, lilia złotogłów), pod Knieją rośnie też chroniony krzew – kłokoczka południowa. Zwierzęta: wiewiórka, kuna leśna, sarna, dzik, lis, dzięcioły, jastrzębie gołębiarze, makolągwy, myszołowy, padalec, gniewosz plamisty.
Odkryto tu osiem gatunków nietoperzy m.in.: nocek Natterera i nocek orzęsiony. Rezerwat ten jest również ostoją nielicznie występujących w kraju ptaków lelków kozodojów.
Góry Towarne leżą 3 km na północ od Olsztyna (w pobliżu Kusiąt, w kierunku na Mstów). Ich najwyższy szczyt to Lisica (349 m n.p.m.).
Choć w przeciwieństwie do Sokolich Gór są bezleśne, to oba kompleksy wzniesień łączy jedna cecha wspólna – jaskinie. Jaskinie Towarna i Dzwonnica tworzą system o łącznej długości170 m. Trudniej się dostać do Dzwonnicy, do której prowadzą bardzo ciasne otwory, dzięki temu jest ona lepiej zachowana. W niej można podziwiać rzadko spotykane nacieki tzw. mleka wapiennego. Jaskinia Towarna bywa nazywana także Jaskinią Niedźwiedzią. To tu bowiem odnaleziono szczątki niedźwiedzi jaskiniowych i ślady pobytu ludzi ze środkowego paleolitu. Warto wspomnieć, że w czasie II wojny światowej grota owa stanowiła kryjówkę partyzancką.
W Górach Towarnych znajduje się ponadto Jaskinia Cabanowa. Ma ona długość 47 m, jej początkowy odcinek wije się 30-metrowym wąskim korytarzem, który doprowadza do dużej komory. Grota słynie z dobrze zachowanych nacieków – stalaktytów i stalagmitów.
Pańska Góra koło Olsztyna to obecnie nieczynny kamieniołom. W nawietrzałych ścianach odsłonięty jest ponad sześciometrowy profil pelitowych i drobnoziarnistych wapieni oksfordzkich powstałych w późnej jurze. Przebieg cienkich, białokremowych i jasnoszarych ławic zaciera nieco oddzielność wewnątrzławicowa. W tej szorstkiej, zwięzłej skale morskiej spotyka się gąbki, amonity, ramienionogi, szczątki szkarłupni i nieliczne ślimaki. W stromej ścianie wyrobiska widać zespół spękań tektonicznych nachylonych ku północy, a w dnie wyrobiska – resztki gruzłowatych, zbrunatniałych kalcytowych polew jaskiniowych.
Zielona Góra to wzgórze (310 m n.p.m.) położone na północ od wsi Kusięta. To także rezerwat leśny o powierzchni 19,6 ha, utworzony w 1953 r..
Zielona Góra dawniej zwana była Gołą Skałą. W szczytowych partiach wzgórza, porośniętego buczyną górską, występuje zespół ostańców zbudowanych z górnojurajskiego wapienia skalistego. Szczyt buduje potężny monolit wapienny utworzony przez grube ławice zapadające ku południowi. Takie strome zapadanie skał, nietypowe dla Jury Krakowsko-Częstochowskiej, spowodowane zostało bliskością uskoków, wzdłuż których wydźwignięty został blok Zielonej Góry i które lokalnie zaburzyły zaleganie pokładów skalnych. Ze szczytu rozpościera się szeroka panorama w kierunku północnym – na pasmo zalesionych wzgórz kończące się od wschodu Górą Skałki. Od północy szczyt Zielonej Góry obcięty jest wysokim urwiskiem.
Od strony południowej Zielonej Góry, przy szlaku turystycznym, znajduje się wejście do Jaskini W Zielonej Górze. Jaskinia ma długość 70 m, w której można obejrzeć liczne słupy naciekowe (stalagnaty) podpierające strop, w pewnym miejscu tworzące nawet oryginalne „kolumnady”.
Na zachodnim cyplu ostańcowego masywu sterczy charakterystyczna skałka w formie grzyba lub kowadła. Ten dziwny twór jest efektem zróżnicowanego wietrzenia chemicznego wapienia skalistego. Na wschodnim krańcu masywu, przy przełęczy ze szlakiem turystycznym, znajduje się rozległa nisza schroniska skalnego – fragment starej jaskini, która uległa zniszczeniu w wyniku wietrzenia skał.
W wyższych partiach rośnie buczyna karpacka z dębem szypułkowym, niżej dąb i sosna. W runie występują: marzanka wonna, szczyr trwały, bluszcz pospolity, groszek wiosenny, miodunka. Ściśle chronione: wawrzynek wilczełyko, kwitnące okazy bluszcza pospolitego, śnieżyczka przebiśnieg, konwalia majowa.
Czasowo występują tu: sarny, dziki, lisy, borsuki, padalce, dzięcioły czarne, wilgi i myszołowy.
Około 0,5 km na północ od stacji kolejowej w Kusiętach, wśród łąk i pól istnieje wąska na 20-50 m i długa do 300 m strefa połączonych ze sobą obniżeń terenu. Ta wydłużona depresja przebiega z północy na południe. Głębokość kolejnych obniżeń, tworzących uwał, dochodzi do 10 m.
Uwał to oryginalna forma terenu, typowa dla obszarów podlegających intensywnym procesom krasowym. W miarę swego rozwoju podziemne ciągi jaskiniowe uzyskują połączenie z powierzchnią terenu poprzez system lejów (zapadlisk, studni) krasowych. W przypadku gęstego nagromadzenia, leje łączą się ze sobą i w ten sposób powstaje uwał – „dolinka” o stromych zboczach i nierównym dnie.
Uwał w Kusiętach powstał z połączenia dziesięciu takich lejów krasowych. Pod nim musi istnieć w pokładach wapieni rozbudowany system jaskiniowy. Uwał jest wciąż okresowo aktywny; podczas dużych deszczów lub wiosennych roztopów niewielkie strumienie spływają do uwału i nikną w nim (tzw. ponor), dostając się do podziemnego systemu krasowego.
Uwał to bardzo rzadko forma rzeźby terenu w naszym kraju. Podobne zjawisk występują tylko na Ponidziu oraz na Wyżynie Lubelskiej. Jest to dowód na znaczne zaawansowanie procesów krasowych w tej części Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Współwystępowanie na jednej linii uwału i jeziorka krasowego sugeruje, że obie te formy okolic Kusiąt związane są z jednym systemem jaskiniowym znajdującym się blisko pod powierzchnią terenu.
Tuż na północny zachód od stacji kolejowej w Kusiętach, w dnie szerokiego obniżenia dolinnego, znajduje się podłużne jeziorko. Jego zasięg zmienia się sezonowo, w zależności od ilości opadów. Jest to forma krasowa, powstała w miejscu dużego leja krasowego (lub kilku połączonych lejów).
Krasowa depresja zapełniona została nieprzepuszczalnymi glinami, co spowodowało zahamowanie odpływu wód powierzchniowych do podziemnych poziomów wodonośnych istniejących w pokładach wapieni. Jeziorko to jest unikatowym obiektem w skali całego kraju; podobne formy notowane są tylko z obszarów krasowych Wyżyny Lubelskiej.
Jaskinia położona w północno-zachodniej odnodze góry Pustelnicy w Górach Sokolich, stanowi jeden system wraz z Jaskinią Wszystkich Świętych. System ten należy zresztą do największych i najciekawszych jaskiń na Jurze. Niegdyś Jaskinia Olsztyńska uchodziła za najładniejszą w Polsce. Pod koniec XIX wieku zaczęto w jaskini wydobywać szpat (krystaliczny kalcyt używany niegdyś w hutnictwie szkła). Intensywna jego eksploatacja przyczyniła się do kompletnego zniszczenia szaty naciekowej i częściowo ścian jaskini. W 1932 r. ostatecznie zamknięto tutejszą kopalnię kalcytu.
Atutem jaskini wciąż są jednak urozmaicone formy korytarzy. Obszerny korytarz prowadzi do sali z niewielką „dziuplą”, wykorzystywaną często jako miejsce noclegu. Sala ta łączy się niedostępną szczeliną ze Schroniskiem Wschodnim stanowiącym przedłużenie ciągu głównego jaskini.
Jaskinia ta położona jest w Górze Puchacz, w pobliżu szczytu Sokolej Góry po jej północnej stronie. Nazwa „Pochyła” wzięła się od znacznego nachylenia dna jaskini, która przy stosunkowo niewielkiej długości posiada znaczną głębokość. Druga nazwa – „Zimna” związana jest z innym zjawiskiem. Jaskinia ta bowiem jest jedną z nielicznych jurajskich jaskiń statycznych, zimnych. Jaskinia ma charakter tunelu przechodzącego w obszerną salę. Dno opadające od otworu, w części środkowej poziome, podnosi się ku końcowi jaskini. Taka budowa jaskini stwarza warunki do zalegania zimnych mas powietrza. Jest to jedna z niewielu znanych na Wyżynie próżni o mikroklimacie termicznie przypominającym warunki arktyczne. Średnia roczna temperatura w tej jaskini wynosi ok. + 3 stopnie Celsjusza (inne jaskinie tego rejonu: ok. + 8 stopni Celsjusza). Dzięki temu zachowały się tu dwa gatunki reliktowych chrząszczy stanowiących pozostałość z ostatniego okresu międzylodowcowego: Choleva lederiana gracilenta i Catopos tristis infernus. W stropie występuje duże nagromadzenie kotłów wirowych. Dno jaskini zalega rumosz skalny i wielkie bloki wapienia. W środkowej części jaskini znajduje się obudowany, obecnie zawalony rumoszem dół. Ma się w nim znajdować wejście do kilkudziesięciometrowego korytarza, służącego w czasie okupacji hitlerowskiej za partyzancki schron.
Studnisko znajduje się w pobliżu Jaskini Pochyłej. Jej głębokość (-75,5 m) powoduje, że obecnie jest to najgłębsza znana na terenie Wyżyny Krakowskiej jaskinia. Pod względem długości korytarzy (296 m) jest na tym terenie jedenasta. Charakteryzują ją piaszczyste nacieki o średnicy kilku centymetrów – to zjawisko jedyne w swoim rodzaju na całej Jurze. Jaskinię zamieszkuje troglobit – unikatowy chrząszcz występujący także w Jaskini Pochyłej.
W Górze Pustelnica w Sokolich Górach. Jaskinia stanowi wraz z Jaskinią Olsztyńską jeden system. Obie jaskinie łączy niski, powstały na styku ławic korytarz BAKK. Doprowadza on do obszerniejszej salki z ładnymi bocznymi rozmyciami. Dalej prowadzi niski okrągły korytarzyk będący trudnym zaciskiem, a który biegnie aż do zagruzowanego dna 9-metrowej studni wlotowej Jaskini Wszystkich Świętych. Tam jest sala o piaszczystym dnie i ładnych naciekach na stropie, stanowiąca zapewne fragment większej całości zawalonej gruzem prawdopodobnie w trakcie eksploatacji szpatu w latach 1905-17.
Zajmuje 6. miejsce na Jurze pod względem głębokości. Jej długość to 132 m, głębokość – 39 m.
Koralowa znajduje się na południowym stoku Pustelnicy w Górach Sokolich. Przypadkiem została odkryta w latach 1918-39 przez poszukiwaczy szpatu. Od 1966 r. zabezpieczona jest kratą. Nazwa pochodzi od oryginalnych nacieków. Na zwisających i poplątanych korzeniach drzew osadziły się nacieki na podobieństwo korali. Początkowy korytarz opada pionowo w dół, dalej jaskinia jest łatwo dostępna.
